Przystański Stanisław, krypt. S. P. (1820–1887), fizyk, nauczyciel, profesor i dziekan Szkoły Głównej Warszawskiej, kierownik Szkoły Handlowej Leopolda Kronenberga. Ur. 20 IX w Warszawie, był synem Stanisława (zob.), młodszym bratem Aleksandra (zob.).

P. uczęszczał do szkoły w Warszawie, a następnie do gimnazjum w Szczebrzeszynie, które ukończył w r. 1837. W t. r. podjął naukę na kursach dodatkowych w Warszawie, a w r. 1838 został na koszt rządu wysłany na studia w uniwersytecie petersburskim. W r. 1842 ukończył tam wydział matematyczno-fizyczny i uzyskał stopień kandydata. W t. r. powrócił do Warszawy, gdzie uczył fizyki, chemii i matematyki w II Gimnazjum Warszawskim. Następnie w l. 1847/8 był nauczycielem Gimnazjum Realnego w Warszawie, gdzie wykładał matematykę i fizykę. Wprowadzał do swych wykładów dygresje historyczno-anegdotyczne, a przy wyborze doświadczeń fizycznych i chemicznych nie stronił od takich, które można zaliczyć do pokazów magicznych i zabawek naukowych.

P. publikował w „Bibliotece Warszawskiej” i innych wydawnictwach warszawskich liczne popularnonaukowe artykuły, a także prowadził w „Bibliotece Warszawskiej” w l. 1847–55 stały cykl, poświęcony wynalazkom z dziedziny fizyki w rubryce «Wiadomości na drodze postępu nauk przyrodzonych». Był współautorem Projektu do słownictwa chemicznego (W. 1853), i autorem podręcznika Trygonometria prostokreślna… (W. 1859), przeznaczonego dla szkół okręgu warszawskiego. Przetłumaczył też z francuskiego podręcznik A. C. Clairaulta „Zasady geometrii” (W. 1856, Wyd. 2., W. 1857). W l. 1848–60 P. wykładał w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie fizykę i chemię o programie przystosowanym do potrzeb słuchaczy architektury. Z tego okresu datują się zainteresowania P-ego akustyką (O akustyce sal przeznaczonych na liczne zebrania [W. 1861]). Równocześnie w l. 1849–60 uczył w Instytucie Szlacheckim w Warszawie. Brał udział w wyjeździe zespołu badaczy do Wysokiego Mazowieckiego w Łomżyńskiem dla obserwowania całkowitego zaćmienia słońca w dn. 28 VII 1851. W l. 1857–60 wykładał fizykę w Akademii Medyko-Chirurgicznej. Z inicjatywy P-ego zakupiono za granicą w r. 1858 dla pracowni fizycznej Akademii przyrządy służące do nauki o elektryczności. Kilku studentów Akademii pod kierunkiem P-ego przetłumaczyło z francuskiego podręcznik A. Ganota „Wykład początków fizyki doświadczalnej i stosowanej oraz meteorologii” (W. 1860, Wyd. 2., 1865). P. opiekował się biblioteką Akademii i wchodził w skład Komitetu do oceny i spisu księgozbioru. W związku z wykładami w Akademii Rada Lekarska nadała mu w r. 1860 stopień magistra farmacji. W czerwcu 1860, po przejściu na emeryturę Seweryna Zdzitowieckiego, dyrektora Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie (obecnie dzielnica Warszawy), P. dość nieoczekiwanie objął tę funkcję i pełnił ją do przeniesienia Instytutu do Puław w l. 1861–2; uczelnię utrzymał na wysokim poziomie, był surowym pedagogiem i dobrym organizatorem, choć rolnictwem się nie interesował.

Od wiosny 1861 P. współpracował z Aleksandrem Wielopolskim; wraz z Józefem Korzeniowskim był twórcą projektu organizacji szkolnictwa w Król. Pol. Udział P-ego w tych pracach dotyczył projektu organizacji Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego w Puławach, projektu edukacyjnego Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, założeń do projektu o szkolnictwie prywatnym. Był także współautorem projektu statutu Szkoły Głównej Warszawskiej. Współdziałał też w przygotowaniach do wydawania „Dziennika Powszechnego”, organu Wielopolskiego. Od 16 IX 1861 do 5 VIII 1862 P. był członkiem Tymczasowej Rady Wychowania, a równocześnie dn. 26 IX 1861 został mianowany wicedyrektorem Wydziału Oświecenia Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wraz z J. Korzeniowskim bronił w Radzie Administracyjnej projektu ustawy szkolnej, a następnie wprowadzał ją w życie. Na polecenie władz w r. 1863 udał się do Puław, aby powstrzymać młodzież od udziału w powstaniu, co nie dało rezultatów. W r. 1864 opracował projekt organizacji Instytutu Politechnicznego w Łodzi i kierował pracami nad przygotowaniem lokalu i wyposażeniem naukowym tej uczelni. Do otwarcia jej nie doszło. Równocześnie w l. 1861–3 P. wchodził w skład dyrekcji Wyścigów Konnych i wystaw zwierząt gospodarskich w Warszawie, a od r. 1865 był członkiem Komisji Emerytalnej Rady Stanu Król. Pol. i przez pewien czas zastępował przewodniczącego tej komisji. P. został zwolniony z Wydziału Oświecenia 21 III 1866 pod pretekstem złej znajomości języka rosyjskiego.

Dn. 10 VI 1866 mianowany został profesorem fizyki Szkoły Głównej Warszawskiej, a wkrótce potem obrany dziekanem Wydziału Matematyczno-Fizycznego; był także wybrany na jeden rok na przedstawiciela Wydziału do Rady Ogólnej Szkoły Głównej. W l. 1866–9 wykładał fizykę dla słuchaczy Wydziału Matematyczno-Fizycznego oraz Lekarskiego wraz z Farmaceutycznym, a po likwidacji Szkoły Głównej prowadził do r. 1872 te wykłady na Uniw. Warsz. Miał duże zasługi w dziedzinie organizacji Wydziału Matematyczno-Fizycznego Szkoły Głównej: odmłodził kadrę wykładowców, dbając o jej wysoki poziom naukowy, a także duży wysiłek włożył w zorganizowanie pracowni fizycznej i chemicznej; z inicjatywy P-ego do pracowni tych sprowadzono przyrządy zgromadzone dla potrzeb nieuruchomionej politechniki łódzkiej, a część aparatury dla pracowni Szkoły Głównej P. zakupił za granicą. Wspólnie z Aleksandrem Dorantowiczem opublikował w r. 1869 w „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego” artykuł o zwrotnym szczepieniu ospy. W związku z rusyfikacją Uniw. Warsz. na własną prośbę przeszedł na emeryturę w r. 1872.

W l. 1873–4 współpracował P. przy wydaniu trzytomowej „Encyklopedii Podręcznej Powszechnej”, wydawanej przez „Przegląd Tygodniowy”. Równocześnie w l. 1873–9 wraz z Janem Tadeuszem Lubomirskim i Edmundem Stawiskim stanął na czele redakcji „Encyklopedii rolnictwa i wiadomości związek z nią mających”, w której zamieścił też liczne artykuły z zakresu fizyki. W prasie warszawskiej publikował także artykuły na tematy bieżące, jak np. o eksplozji kotłów, o przyczynach wirowania stolików na seansach spirytystycznych itp. Od kwietnia 1874 do listopada 1876 był redaktorem tygodnika „Zorza”. Od r. 1873 do śmierci pełnił funkcję wiceprezesa wydziału opieki sierot i ubogich dzieci Warszawskiego Tow. Dobroczynności. Był aż do śmierci dyrektorem Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie od jego założenia w r. 1875 i prowadził sprawy tego Muzeum w pierwszym trudnym okresie, nadzorując budowę nowego gmachu. Równocześnie w l. 1875–87 był dyrektorem Prywatnej Szkoły Handlowej L. Kronenberga w Warszawie. Obok wykładów z dziedzin fachowych wprowadził do programu przedmioty uzupełniające, jak historia i literatura, dobrał znakomite grono pedagogiczne (wykładali tam m. in. Tadeusz Korzon, Witold Wróblewski, Samuel Dickstein, Napoleon Milicer, Antoni Ślósarski, Stanisław Kramsztyk i in.), a przez cały okres kierowania szkołą przeciwstawiał się rusyfikacyjnym tendencjom carskich władz oświatowych i stawał w obronie nauczycieli Polaków. Należał do założycieli i był współredaktorem wraz z J. T. Lubomirskim, Józefem K. Plebańskim i E. Stawiskim „Encyklopedii Wychowawczej” wydawanej od r. 1881. Był również autorem licznych artykułów z dziedziny fizyki, zamieszczonych w tej encyklopedii.

P. należał też do grona założycieli Kasy im. Mianowskiego w r. 1881. W l. 1884–7 był przewodniczącym komitetu kuratorskiego, czuwającego nad sprawami organizacyjnymi i finansowymi warszawskiej szkoły rzemieślniczej, uruchomionej w r. 1885 dzięki funduszom pozostawionym przez Michała Konarskiego. Od r. 1884 do śmierci był P. prezesem sekcji IV rzemieślniczej w Tow. Popierania Przemysłu i Handlu. W r. 1886 odbyło się w tymże Towarzystwie zebranie poświęcone omówieniu projektu P-ego zorganizowania wyższej szkoły technicznej. Projekt ten nie został zrealizowany. W l. 1885–7 P. był wiceprezesem tow. opieki nad ubogimi matkami oraz ich dziećmi w Warszawie. Zmarł w drodze na kurację do Meranu 30 XI 1887 w Wiedniu. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Był odznaczony Orderem Św. Stanisława 3 kl. W marcu 1938 wychowankowie Szkoły Głównej Handlowej zamieścili w Szkole ufundowaną przez siebie tablicę pamiątkową ku czci Kronenberga, P-ego i profesorów.

P. był żonaty z Wiktorią z Wasilewskich (zm. 1900) i miał córkę Aleksandrę Elżbietę (1850–1915), zamężną Zaleską, oraz młodszego syna, Stanisława, który zmarł w młodości na gruźlicę.

Portret: rys. K. Pillati, ryt. E. Nicz, „Kłosy” 1887 nr 1172 s. 372; rys. J. Buchbinder, „Tyg. Illustr.” T. 8: 1879 s. 89; rys. W. W., „Mucha” 1875 nr 45 s. 1; – Estreicher w. XIX; – Bibliogr. do dziejów Muzeum Przemysłu i Rolnictwa za l. 1875–1939, W. 1973; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1; Bibliogr. Warsz. Wydawn. ciągłe 1864–1903; Konopka, Pol. bibliogr. lek., VIII; Enc. Org.; Enc. Warszawy, W. 1975; Enc. Wychowawcza, W. 1890 IV (wspomnienie o P-m przed tekstem), W. 1912 VIII; Hist. Nauki Pol., III; Cmentarz Powązkowski w Warszawie. Materiały inwentaryzacyjne, W. 1980 (tu data ur. 16 XI 1820); – Bieniarzówna J., Strzemski M., Rola Instytutu Agronomicznego w Marymoncie w postępie wiedzy rolniczej Królestwa Polskiego, w: Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego, Wr. 1957 I 306–8, 314 (fot.); Dobrzycki S., Wydział matematyczno-fizyczny Szkoły Głównej Warszawskiej. Sekcja matematyczna, Wr. 1971; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807–1915, W. 1981; [Dziewulski E.] E. D., Stanisław Przystański, „Wszechświat” 1887 nr 50 s. 780–9 (rys. s. 785); Erlicki F., Rys historyczny instytutów rolniczo-leśnych w Królestwie Polskim, W. 1877 s. 120; Jakimowicz I., Ryszkiewicz A., Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie 1844–1866, „Roczn. Warsz.” 1963 t. 4 s. 75; Jurkiewicz K., Śp. Stanisław Przystański, „Kłosy” 1887 ur 1172 s. 374–5; Księga pamiątkowa zjazdu byłych wychowanków byłej Szkoły Głównej, W. 1905 s. XXXII (fot.); Leopold Kronenberg, W. 1922; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe, W. 1929 s. 63–5, 93; Plenkiewicz R., Monografia Szkoły Handlowej im. Leopolda Kronenberga, W. 1900 s. 15–16, 18–19, 21, 57, 103, 105–8, 111, 182, 193; Poznański K., Reforma szkolna w Królestwie Polskim w 1862 r., Wr. 1968; Rewieński S., Stanisław Przystański, „Gaz. Roln.” 1887 nr 50 s. 595–6; Sabowski W., Stanisław Przystański, „Tyg. Illustr.” 1887 nr 258 s. 378–9 (fot. s. 385); Skałkowski A. M., Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych (1861–1877), P. 1947 III; Staszel J., Obchody czterechsetnej rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika w 1873 r. i udział w nich Akademii Umiejętności, „Roczn. B. PAN w Kr.” 1972, [druk] 1973; tenże, Zbiór autografów Cypriana Walewskiego z XIX wieku, tamże 1978/9, [druk] 1979; Strzemski M., Instytut Agronomiczny w Marymoncic (1816–1862), Puławy 1980 s. 108, 110, 192, 241; Szweykowski Z., Zarys Kasy im. Mianowskiego, „Nauka Pol.” T. 15: 1932 s. 12, 15; – Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Czasy przedpowstaniowe, W. 1931 III; Kalendarzyk Polityczny na r. 1843; toż na l. 1844–9; Rocznik Urzędowy na r. 1850; toż na l. 1851–66; Sprawozdanie Tow. Opieki nad ubogiemi matkami oraz ich dziećmi w Warszawie, R. 1885 i 1886, W. 1887 s. 13, 14, 10; toż na r. 1887, W. 1888 s. 12; Szkoła Gł. Warsz., Mater. II 40–1, 46, 115, 117–18, 126–7, 166; Szkoła handlowa prywatna w Warszawie. R. 1875/6, W. 1876 s. 1–2; toż za l. 1876/7–1886/7; Szperl L., Materiały do historii Szkoły Głównej Warszawskiej, W. 1913 s. 12, 14–15, 17–18, 29, (84)–(93); Zdanie sprawy z działań i obrotu funduszów Warszawskiego Tow. Dobroczynności za r. 1873, W. 1874 s. 9; toż za l. 1874–87; – „Bibl. Warsz.” 1888 t. 1 s. 158–9; „Biesiada Liter.” 1887 nr 50 s. 390 (fot.), s. 385; „Dzien. Warsz.” 1853 nr 37, 39; „Gaz. Rzemieślnicza” 1887 nr 50 s. 370; „Kron. Rodzinna” 1887 nr 24 s. 768; „Kur. Warsz.” 1885 nr 237b s. 2–3, 1886 nr 29a s. 2, 1887 nr 384 dod. poranny s. 1, nr 388 dod. poranny s. 2, nr 388 s. 4; „Przegl. Tyg.” 1874 nr 16 s. 129, 1887 nr 50 s. 626; „Rola” R. 18: 1900 nr 50 s. 793; „Tyg. Illustr.” 1879 nr 189 s. 83, 89 (rys.), 1903 nr 23 s. 446 (fot.); „Wiad. Farmac.” 1887 nr 24 s. 548–9; – B. Jag.: rkp. 6527 IV, 6476 IV, 7812 IV, 8098 III t. 4; B. Narod.: rkp. 2674, 7831; B. Ossol.: rkp. 14337/III; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 15, 2185 t. 3; – Życiorys P-ego przez Stefana Woyzbuna w Materiałach Red. PSB; – Informacje Marii Zawanowskiej.

Stanisław Konarski